Πασακάλια - παράδειγμα δωδεκάφθογγης και πανδιατονικής σύνθεσης

Πασακάλια για ορχήστρα
αφιερωμένη στη μαθήτριά μου Νατάσα Σούκα-Σίμου

Η πασακάλια αυτή είναι ένα μεθοδολογικό παράδειγμα δημιουργίας ενός υποβάθρου για μία μεγάλη ορχηστρική σύνθεση. Η ενορχήστρωση δεν περιλαμβάνει καθόλου κρουστά, πληκτροφόρα ή άρπα, και περιορίζεται στα εξής:

Ξύλινα πνευστά (ζεύγη σε ταυτοφωνία):

2 φλάουτα, 2 όμποε, 2 κλαρινέτα ΒJ, δύο φαγκότα

Χάλκινα πνευστά: 4 γαλλικά κόρνα, 3 τρομπέτες C, 2 τρομπόνια, 1 τούμπα

Έγχορδα: 12 βιολιά Ι, 10 βιολιά ΙΙ, 8 βιόλες, 6 τσέλα, 4 κοντραμπάσα

Μόνη ρυθμική αξία το ολόκληρο, το οποίο με πολύ αφαίρεση μπορεί να θεωρηθεί ότι εσωκλείει τον τρίσημο παλμό της παραδοσιακής πασακάλιας, μετρούμενο σε μία κίνηση. 

Η μικρή αυτή σύνθεση συνδυάζει δύο πλαίσια: του δωδεκαφθογγισμού και του πανδιατονισμού.

Η πρώτη στροφή της πασακάλιας είναι ταυτόχρονα και η έκθεση του βασικού μελωδικού και αρμονικού υλικού, και πραγματοποιείται στα έγχορδα πλην των κοντραμπάσων. Μια τετράφωνη σύνθεση που αφορμάται από ένα cantus firmus στα βιολιά Ι, το οποίο ξεδιπλώνεται με βάση μια δωδεκάφθογγη σειρά (μέτρα 1-14) η οποία ακολουθείται από την ανάδρομή της (retrograde). Οι υπόλοιπες φωνές σχηματίζονται κατά τον ίδιο τρόπο, με ολόκληρα, και είναι επίσης ανεξάρτητες δωδεκάφθογγες σειρές. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργείται η βάση για έναν εξακολουθητικό κύκλο μελωδικό και αρμονικό. Οι δωδεκάφθογγες σειρές έχουν δομηθεί έτσι ώστε να μην συμπεριλαμβάνουν αυξημένα ή ελαττωμένα διαστήματα, και κατά συνέπειαν ούτε χρωματική κίνηση. Επίσης, οι συνηχήσεις που σχηματίζονται δεν περιλαμβάνουν αυξημένα ή ελαττωμένα διαστήματα, ενώ αποφεύγονται οι απλές τρίφωνες μείζονες και ελάσσονες συγχορδίες. Κατ’ αυτόν τον τρόπο πραγματοποιείται ένας συνδυασμός δωδεκαφθογγικού και πανδιατονικού πλαισίου.

Μετά την έκθεση γίνεται ανά επανάληψη και μία είσοδος συνδυασμών ή ομάδων οργάνων. Από αυτά άλλα παρακολουθούν με τενούτες βασισμένες στους κοινούς φθόγγους των συγχορδιών και άλλα ντουμπλάρουν τμήματα φράσεων ή ολόκληρες φράσεις των εγχόρδων.

Οι στάσεις που διαμορφώνονται με διπλά ολόκληρα ή κορώνα, σε συνδυασμό με τις διακυμάνσεις του tempo και των δυναμικών, καθώς και τις αρμονικές και μελωδικές άνισες «συνάξεις» που επιφέρουν οι τενούτες, συντελούν ώστε να δημιουργείται η εντύπωση μιας μετακίνησης των αρμονικών τάσεων και καταλήξεων, οπότε δημιουργείται μία ρευστότητα σχετική με την αίσθηση εύρους των επιμέρους μορφικών υποενοτήτων, κάτι που θολώνει το γενικώς δομικό στοιχείο της επανάληψης.

Η σύνθεση αυτή είναι μικρής έκτασης και οπωσδήποτε περιορισμένη μορφολογικά και ρυθμικά στα πολύ στοιχειώδη. Έχει όμως εν σπέρματι πολλές δυνατότητες, ώστε να αποτελέσει το υπόβαθρο για μία μεγάλη σύνθεση, καθώς διαθέτει ισχυρή φθογγική οργάνωση, η οποία επιδέχεται ανάπτυξης και επεξεργασίας μελωδικής, αρμονικής, ρυθμικής και μορφολογικής.